راهکارهای مدیریت منابع آبی همزمان با تشدید بحران خشکسالی

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ قرآن کریم مثالی واضح در زمینه مدیریت بحران در یک سرزمین را دارد که همه ما با این روایت آشنا هستیم. وقتی یوسف پیامبر علیه السلام پیش بینی خشکسالی چندین ساله را قطعی دانست، به جای چشم دوختن به آسمان و دعا کردن سعی کرد تا راه حلی پیدا کند و در نهایت منجر به ذخیره سازی گندم با شیوه‌ای خاص شد و افزون بر این تغییراتی در شیوه کشاورزی و دامداری هم ایجاد کرد. مدیریتی که عبور از سال‌های قحطی را آسان‌تر کرد.

یکی از بزرگترین چالش‌های قرن حاضر، مشکل کمبود آب است. کم آبی ۱۷ کشور جهان را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد به گونه‌ای که آنها در شرایطی قرار می‌گیرند که در رده‌بندی مؤسسه منابع جهان، بدترین نقاط از نظر خشکسالی و بحران کم‌آبی محسوب می‌شوند. کشورهایی که باید همانند قرن‌ها قبل با چاره اندیشی سرزمین خود و آیندگانشان را نجات دهند. کشور ما نیز جزو همان کشورهایی است که از سالها قبل با هشدارهای مختلفی برای حل این بحران روبه رو بوده است. بحرانی که با دعا و التماس به آسمان حل نخواهد بلکه نیازمند چاره‌اندیشی درست است.

یافته‌های اقلیمی نشان می‌دهد که زمین با روندی رو به گرم شدن روبه رو است و با ادامه این روندی که کاملا قابل پیش بینی است،  در برخی مناطق مثل ایران بارندگی‌ها کم و کمتر می‌شود. در واقع اقلیم کشور ایران به شکلی است که همواره در آن نوسان باران وجود دارد. یعنی اگر یک یا دو سال خوب باران ببارد، پشت سر آن چند سال بارندگی‌ها کم می‌شدند. این طور نبوده که بارش‌ها در کشور همیشه نرمال باشد و کم‌بارشی اتفاقی طبیعی در اقلیم ما محسوب می شود.

در کنار این مهم، طی شش دهه گذشته نیز ما با یک روند کاهشی بارندگی‌ها روبرو شدیم تا جایی که در دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ میلادی میانگین بارش باران در کشور حدود ۲۷۰میلی‌متر و از ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ حدود ۲۴۰ میلی‌متر بوده است. به طور کلی در ۵۰ سال، چیزی حدود ۴۰میلی‌متر متوسط باران‌ها در کشور ما کمتر شده است. همچنین در فروردین‌ماه سال جدید نسبت به سال 1400 و همچنین سال 1399، 90درصد بارش‌ها کاهش پیدا کرده است. به‌عبارتی خشکی سرزمین ایران، نسبت به سال‌های گذشته، 90درصد افزایش پیدا کرده است. انعکاس این روند به آینده نشان می‌دهد که بارندگی‌های کشور ما به شکل کاهشی ادامه پیدا می‌کند.

آمارهای جدید حاکی از این است بارش‌های کشور از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر۱۴۰۰) تا آخر فروردین ۱۴۰۱ نسبت به دوره بلندمدت با کاهش ۲۹.۴ درصدی همراه بوده است. تازه‌ترین گزارش مرکز پایش و هشدار خشکسالی نیز نشان از آن دارد که بارش‌های سال آبی جاری نسبت به دوره بلندمدت کاهش ۲۹.۴درصدی دارد. این کاهش بارش درحالی است که میزان مصرف به شدت افزایش دارد و هرچه به روزهای گرم سال این میزان بیشتر هم خواهد شد.

سرچشمه‌های آبی کشور وقتی کم‌بارشی ۴۰ تا ۶۵ درصد دارند نشان می‌دهد وضعیت نامطلوب است. علیرضا شریعت کارشناس حوزه آب دراینباره می گوید: ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی در یک محیط خشک و نیمه خشک قرار گرفته و منابع آب محدودی داشته است و خواهد داشت.

وی معتقد است منابع آبی محدود است و باید به جای تقابل با این وضعیت، خود را با شرایط اقلیمی و محدویت‌های آب سازگار کنیم.

شریعت با عبور از صفر و صد برخی بارش‌ها که در مقاطع خوب و در برخی دیگر از مقاطع ناکافی است بیان می کند: حاکمیت، نقش مردم و ذینفعان محلی را در سیاستگذاری آب به‌شدت کاهش داده و به جرات می‌توان گفت به صفر رسانده است.

براساس آمارها و شاخص‌های بین‌المللی هر کشوری که بیش از ۴۰ درصد منابع ‌تجدیدپذیر خود را مصرف کند با بحران کم آبی مواجه می‌شود و ما بیش از ۷۲ درصد منابع آب تجدید پذیر خود را مصرف کرده‌ایم‌.

اما آنچه از آن به عنوان بحران آب تعبیر می شود دارای تبعات مختلفی است. کمبود آب در هر منطقه می‌تواند پیامدهای خاص خود را داشته باشد. از ضربه به کشاورزی و امنیت غذایی گرفته تا اثر خشکسالی بر دامداری و حتی در مناطقی هم ممکن است وضعیت بهداشتی مردم تحت تاثیر این کمبود قرار گیرند.

نبود دسترسی به آب آشامیدنی، گرسنگی و بروز انواع بیماری‌ها ساده‌ترین تبعات بحران قرن جدید است. نابودی زیستگاه‌ها، فقر و گرسنگی و از دست رفتن تنوع زیستی از دیگر اثرات این بحران است که به دنبال خود تبعات دیگری دارد؛ مثل مهاجرت که ناگفته تفسیر این واژه هویدا است.

در جامعه ای که مردم از کشاورزی و دامداری درآمد کسب می‌کنند، کمبود بارش اثر مستقیم بر شیوه درآمدزایی خواهد داشت و آسیب شروع می‌شود. در نهایت فرد آسیب دیده متوجه می‌شود آن محیط برایش مناسب نیست و حاشیه‌نشین می‌شود. مسئله‌ای که به چالش‌های جدید کشور تبدیل خواهد شد.

در همین سال‌های اخیر جنوب استان فارس جو و گندم کاشته شده قابل برداشت نبود و در نهایت خوراک گوسفندان شد. این به معنای از دست رفتن معیشت یک خانواده است که منجر به ایجاد ناآرامی در یک جامعه می‌شود. جامعه کشاورزی هم معمولا روستا‌هایی هستند که راه دیگری برای کسب درآمد ندارند.

دسترسی به آب آشامیدنی سالم، کاهش سوخت‌‍وساز بدن، مشکلات پوستی و گوارشی، افزایش خطر ابتلاء به انواع ویروس‌ها، آلرژی و دیابت نتیجه عدم دسترسی به آب سالم است. یکی دیگر از مشکلات کمبود آب گرسنگی مردم جهان است. اگر برای آبیاری محصولات کشاورزی آب کافی وجود نداشته باشد، تأمین غذای مورد نیاز مردم با مشکل مواجه می‌شود و افراد زیادی گرسنه خواهند ماند. بر اثر کمبود آب حیوانات نیز می‌میرند که این موضوع باعث کمبود گوشت به عنوان یک منبع غذایی می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت که کمبود آب باعث ایجاد قحطی و گرسنگی انسان‌ها و حیواناتی می‌شود که در چنین مناطقی واقع شده‌اند.

خلاصه که می‌نویسیم بحران کم‌آبی و شما بخوانید نابودی یک سرزمین! شاید برخی بگویند کار خاصی درباره کاهش بارندگی‌ها نمی‌توان انجام بدهیم اما شاید بهترین کار کاهش اثرات این اتفاق با سازگاری با تغییراقلیم است. کارشناسان تنها ۵-۱۰ سال برای نجات منابع آبی فرصت تعیین کردند. افزایش مصرف بی‌رویه، کشاورزی سنتی و صنایع آب‌بر از عمده دلایلی است که کارشناسان برای وضعیت کنونی ذخایر آبی کشور، عنوان می‌کنند.

بی‌شک بخش کشاورزی متهم اصلی وقوع چنین بحرانی در منابع آبی کشور است. گزارش کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق تهران در سال گذشته نشان می‌دهد، «الگوهای نامناسب کشت و تولید محصولات آب‌‌‌بر، بالا بودن نسبت اراضی آبی، پایین بودن بهره‌‌‌وری آب کشاورزی، ضعف نظام قیمت‌گذاری و تعیین ارزش آب و ارزیابی تولیدات کشاورزی بر مبنای مصرف آب، صادرات محصولات آب‌‌‌بر و همچنین، وجود بیش از ۱۰۰‌هزار حلقه چاه غیرمجاز با عمق بیش از ۲۰متر در کشور و تغییرات کاربری زمین‌‌‌ها» از جمله علل تشدید خشکسالی در کشور هستند.

در همین زمینه کمیسیون مربوطه ۹پیشنهاد ارائه می‌کند که شامل «انسجام‌‌‌ سیاست و هماهنگی بین‌‌‌بخشی (سیاست‌‌‌های مربوط به آب و محیط‌زیست، کشاورزی، صنعت، استفاده از زمین، توسعه سرزمینی و... )، اصلاح رویه‌‌‌های حکمرانی پیشین و بهبود کیفیت حکمرانی آب، تدوین و اجرای الگوی کشت و اولویت‌‌‌بندی در توسعه کشت و تولید محصولات کشاورزی متناسب با منابع آبی کشور، آمایش سرزمین به‌‌‌صورت یکپارچه و بازنگری قوانین و سیاست‌‌‌های حمایتی از بخش کشاورزی بر مبنای آن» می‌شود.

همچنین، «تدوین برنامه ملی مقابله با خشکسالی با ارزیابی برنامه‌‌‌های قبلی و رفع نواقص، تقویت بیمه‌‌‌های کشاورزی با هدف حمایت از معیشت جوامع روستایی مواجه با بحران، تجهیز شبکه پایش منابع آب و پایش دقیق تمام مصارف سطحی و زیرزمینی، پایش مستمر وضعیت خشکسالی علل و پیامدهای آن، تقویت رایزنی با کشورهای همسایه دارای حوضه آبریز مشترک و توجه ویژه به دیپلماسی آب» از دیگر راهکارهای پیشنهادی است.

برقراری تعرفه یا جریمه‌های بازدارنده مصرف بیش از حد استاندارد، ایجاد و توسعه بازارهای محلی آب، الزام فعالیت‌های صنعتی نسبت به به‌روزرسانی فناوری، تدوین الگوی کشت متناسب با اقلیم مناطق مختلف کشور، تمرکز استقرار صنایع با مصرف بالای آب در سواحل جنوبی کشور، بازسازی شبکه آب و فاضلاب، رعایت کلیه ملاحظات زیست محیطی، عدم انتقال بیشتر آب بین حوضه‌ای برای مصارف کشاورزی و صنعت، ساماندهی کمی و کیفی زهاب‌های کشاورزی، فرهنگ‌سازی عمومی و ایجاد انگیزه درخصوص مدیریت مصرف آب شرب، الزام فعالیت‌های صنعتی و ساختمان‌های طبقاتی به اجرای سیستم‌های تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب، نصب کنتورهای هوشمند، بهره‌برداری از ظرفیت کشاورزی فراسرزمینی، الزام به ممنوعیت کاشت محصولات تولیدی در فضای باز، خرید چاه‌های کم بازده کشاورزی برای تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی، توجه ویژه به افزایش تراز مثبت تجارت آب مجازی و نیز تعیین استاندارد وسعت فضای سبز و نوع گیاهان مورد استفاده و میزان آب قابل مصرف با توجه به اقلیم مناطق مختلف کشور. از دیگر موارد پیشنهادی است که سازمان برنامه و بودجه در برنامه مدونی آن را به رشته تحریر درآورده است.